Drużyna Leśnych Wilków ( ziemia międzyleska )

def

Jedną z najstarszych form obuwia na terenie Polski i Słowiańszczy-zny są chodaki, które zostały odkryte przez archeologów na Pomorzu w warstwach osadniczych z VIII-IX wieku (Kołobrzeg, Wolin, Szczecin). Cho-daki są sporządzone całkowicie z jednego kawałka skóry - wyciętego w kształt prostokąta z przeciętymi otworkami wzdłuż wszystkich krawędzi, przez które przewlekano pasek skórzany lub sznurek, ściągając nim jed-nocześnie ze wszystkich stron płat skóry. W powstałą w ten sposób "to-rebkę" wkładano nogę, owiązując ją wolnymi końcami ściągacza lub do-datkową sznurówką przechodzącą przez specjalne otwory.
Bardziej rozwiniętą formą chodaków, jest obuwie częściowo szyte. Prostokątny płat skóry ma ścięte z przodu narożniki oraz półkoliste wykro-je w dwóch przeciwległych brzegach. Wzdłuż boków prostych nacinano re-gularne otworki, przez które przewlekano ściągacz. Brzegi zaś wykroi środkowych zeszywano, dzięki czemu powstawał zupełnie kształtny nosek i piętka. W tak powstałą "łódeczkę" wkładano nogę i zaciskano ściąga-czem. Omawiane chodaki znalezione zostały w Wolinie, w warstwach z X wieku i Gnieźnie. Dziś podobne buty u Górali noszą miano kierpców.
Kolejną formą obuwia wczesnośredniowiecznego są ciżmy z VIII-IX i X-XI wieku. Ciżmy są obuwiem wieloczęściowym składającym się z przyszwy i podeszwy, wykrojonych oddzielnie z różnych przeważnie gatunków skóry. Są niskie, sięgają zaledwie do kostek. Odmiana starsza posiada przyszwę składającą się z dwóch jednakowych kawałków skóry, zeszytych z przodu wzdłuż podbicia aż do noska i z tyłu przez całą wysokość pięty. Nacięte w pobliżu krawędzi otworki służyły dla przewleczenia wiązań. Zarówno wierzch jak i spód rzadko kiedy miały zaznaczony kierunek stopy i przeważnie nadawały się na obie nogi. Omawiane formy występują w Gnieźnie, Kołobrzegu i Wolinie.
Ciżmy młodsze, z X-XI wieku mają przyszwę sporządzoną z jednego kawałka skóry, złączoną jednym szwem bocznym prostopadle lub ukośnie przebiegającym do podeszwy. Niektóre przyszwy kończyły się na pięcie wykrojonym trójkątem, w który wchodziła językowato przedłużona pięta podeszwy. Zeszyta w ten sposób wierzchnia część obuwia ze spodem za-bezpieczała szew przed rychłym przetarciem dratwy. Podeszwy tego ro-dzaju ciżem w większości nie miały zaznaczonego kierunku stopy i mogły być użyte na obie nogi. Omawiane ciżmy znane są z Gdańska, Międzyrze-cza Wielkopolskiego, Santoka, Ujścia i Wrocławia. W końcu XI wieku no-szone było też przez Słowian Połabskich, wśród Skandynawów i na Rusi.
Najczęściej noszonym obuwiem w tym czasie były buty wiązane z cholewką różnej wielkości, z przodu rozpiętą i przewiązaną paskiem lub sznurkiem powyżej kostki. Z uwagi na kształt można wyodrębnić trzy typy butów wiązanych: a) z przyszwą szytą z przodu, b) z owalnym noskiem, c) z noskiem ostrym.
Najstarszą formą obuwia są buty o przyszwie złożonej z dwóch róż-nych części zeszytych z przodu w prostej linii od noska do podbicia i przez środek pięty. Szew wykonany najczęściej paskiem skórzanym tworzył do-datkowy element zdobniczy. Takie buty datowane są na wiek X.
Równie wczesną formą są buty wiązane z okrągłym noskiem, znane we wszystkich grodach od X do XII wieku. Niezgrabne początkowo buty, na-dające się na obie nogi, z czasem przekształciły się w zręcznie wykonane obuwie. Przyszwy początkowo wykrawane z jednego kawałka skóry, od XI wieku otrzymują różne wstawki boczne i podkreślenie kierunku stopy. Zu-pełnie podobnie ma się z podeszwami, które z pierwotnego "obłego" kształtu zachowują tylko zaokrąglony nosek. Środkowa ich część otrzymała przewężenie z zaznaczonym kierunkiem stopy lewej lub prawej. Począwszy od XII wieku upowszechnia się krój przyszwy z czworokątną wstawką w cholewce. Zanika w tym czasie trójkątny wykrój pięty, a nosek nieco się przewęża i wydłuża. Celem zwiększenia elastyczności i podkre-ślenia kierunku stopy, podeszwy są coraz wyraźniej przewężone w środ-kowej części. Obuwie typu buta z zaokrąglonym noskiem znane jest po-wszechnie w Europie , od Nadrenii i Skandynawii aż po obszary Wielkorusi, gdzie zostało odkryte między innymi w Pskowie, Smoleńsku, Starej Ładodze i Nowogrodzie Wielkim. Spośród wielu znanych egzemplarzy butów z X-XII wieku, część zdobiona była haftem. Ornament obuwia umieszczony jest na części przedniej lub całej powierzchni przyszwy, przerzucając się niekiedy i na cholewki. Tworzą go głównie hafty o motywach roślinnych lub geometrycznych, w niewielu wypadkach metalowe ćwieczki. Na Rusi występują podobne elementy w postaci kół, gwiazd wpisanych w koła, spirale, romby, serduszka, paski i wici. Buty z krótką cholewką przewiązywaną powyżej kostki nosił prawdopodobnie zwykły lud, natomiast zdobione haftem lub nabijane brązowymi ćwieczkami noszone były przez przedstawicieli arystokracji.
Pod koniec XIII wieku upowszechniają się na dobre buty z ostrym noskiem. Ogólny kształt buta pozostaje ten sam, wydłuża się jedynie i zwęża jego część przednia, oraz modernizuje się podeszwa, przybierając bardziej smukłą formę.
Obok butów wiązanych, w XIII wieku pojawia się nowa forma z cho-lewką sznurowaną, przeważnie średnio wysoką. Krój przyszew i podeszew niewiele różni się od form wiązanych. Cholewki z przodu otwarte zasznu-rowane zostały od przegubu do górnej krawędzi. Dziurki na sznurowadła były podłużne lub okrągłe, nacinane prostopadle do brzegów rozpiętej cholewki. Dla wzmocnienia krawędzi przed rozerwaniem jej podczas na-ciągania sznurówki, podszywano ją paskiem skórzanym. Obuwie takie znaleziono w Gdańsku, Łęczycy, Nakle, Santoku i innych.
Prawie równocześnie z obuwiem sznurowanym pojawiają się buty z pełną cholewką. Znane są z Gdańska, Sieradza i Warszawy. Na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej znane są jednak już od X wieku gdzie wystę-pują na wszystkich niemal osadach wczesnośredniowiecznych.
Ostatnią formą obuwia we wczesnym średniowieczu, jaką poświadczyły źródła archeologiczne, są trzewiki. Jest to obuwie płytkie, zbliżone kształ-tem do sandałów, z tą różnicą że trzewiki posiadają w miejscu sandało-wych wiązań - płytką przyszwę. Trzewiki są formą długotrwałą, pojawiają się w X wieku by trwać do XV. Stanowiły przeważnie część ubioru kobiece-go wszystkich warstw społecznych. W zależności jednak od stopnia za-możności osoby, dla której były przeznaczone, zdobiono je mniej lub bar-dziej wytwornie. Ze względu na kształt podzielono je na: a) trzewiki głę-bokie, b) trzewiki płytkie czółenkowe, c) trzewiki z języczkiem.
Trzewiki głębokie znane były w Opolu już w X wieku. Przednia część ich przyszew sięgała podbicia, a boki łukowym wykrojem obejmowały pię-tę na wysokości kostek. Zdobiono je haftem i ażurem, przy czym orna-mentowanie obejmowało tylko przód przyszwy.
Trzewiki płytkie czółenkowe różnią się od poprzednich głębokim wy-krojem zarówno z przodu jak i boków. Przód zakrywał tylko palce, a pięta w dalszym ciągu pozostawała wysoka. Przyszwę krojono z jednego płatu skóry w kształcie podkowy, której końce zeszyte bywały na pięcie lub bo-ku. Trzewiki te występują od X do XII wieku . Głębokie niekiedy wykroje przyszew miewają boki zaledwie 2 cm wysokie. Podeszwy tego obuwia już od początku XI wieku są lekko przewężone w śródstopiu. Noski zrazu owalne w połowie XII wieku otrzymują wąski wydłużony kształt, a krój przyszwy zatraca podkowiastą formę. Niektóre z nich zdobiono haftem i ażurem w kształcie ósemek obrzeżonych haftem.
Trzewiki z językiem pojawiają się w drugiej połowie XII wieku. Za-miast głębokiego wykroju przedniej części przyszwy, mają długi język, który fantazyjnie wychylony tworzył ciekawy element dekoracyjny. Podob-ne obuwie odkryto w Lundzie (Szwecja), ale w warstwach późnośrednio-wiecznych. W XIV i XV wieku trzewiki z językiem mają przesadnie wydłu-żone noski i noszone były zarówno przez mieszczaństwo, rycerstwo, du-chowieństwo jak i dwory książęce. Obuwie z długim noskiem zaliczane jest w późnym średniowieczu do stroju wytwornego.
Do wykonania wyżej opisanego obuwia używano skóry bydlęcej, rzadziej z koźlej, a tylko w nieznacznej ilości ze skóry końskiej, owczej, świńskiej czy dzika. Skóra była częstokroć barwiona, za pomocą garbni-ków roślinnych (np. kory drzew) na kolor czerwony, czarny, żółty, zielon-kawy, a także na różne odcienie brązu.

Piotr Niemir Kotowicz
Bibliografia:
CECHAK-HOŁUBICZOWA H.,1954, Trzewiki opolskie, Dawna Kultura, tom 1, s.7-14.
CHMIELEWSKI W., 1967, Obuwie, Słownik Starożytności Słowiańskich, tom 3, z. 2, N-O, s.s. 451-452.
JAKUNIN Ł. J., 1947, Nowgoradskaja obuwi XII-XIV wiekow, Kratkije Soobszczenija IJMK, tom 17, s.s.38-47.
NORSKA-GULKOWSKA M.,1964, Wczesnośredniowieczne hafty na wyro-bach skórzanych z Ostrówka w Opolu z X-XIII w., Wiadomości Archeolo-giczne, tom 30, s.s.11-17.
OJATIEWA E. J., 1962, Obuwi i drugije kożanyje izdielija drewniego Pskowa, Archeołogiczeskij Sbornik, nr 2, s.s. 75-94.
RAJEWSKI Z., 1939, Gnieźnieńskie wyroby skórzane z okresu wczesno-średniowiecznego, Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII w.) w świe-tle wykopalisk, Poznań, s.s.103-116.
SAMSONOWICZ A., 1972, Wytwórczość skórzana w Polsce wczesnofeu-dalnej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
WIKLAK H., 1957, Obuwie dawnych Gdańszczan, Z otchłani wieków, r. 22, s.s. 78-85.
WIKLAK H., 1960, Obuwie gdańskie w X-XIII w., Gdańsk wczesnośre-dniowieczny, tom 3, s.s.7-104.
WIKLAK H., 1969, Polskie obuwie wczesnośredniowieczne z VIII-XIII w. na podstawie wykopalisk, Materiały Wczesnośredniowieczne, tom 6, s.s. 475-517.
WIKLAK H., 1993, Obuwie wykopaliskowe Gniewa, Pomorania Antiqua, tom 15, s.s. 75-129.
WIKLAK H., 1995, Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym obuwiem pomorskim, Pomorania Antiqua, tom 16, s.s. 75-94.
WOJTASIK J. 1960, Wczesnośredniowieczne wyroby ze skóry znalezione na stanowisku 4 w Wolinie, Materiały Zachodnio-Pomorskie, tom 6, s.s. 159-208.